Мин Таатта уһук нэһилиэгэр Хара-Алдаҥҥа төрөөбүтүм. Бу нэһилиэк былыргыта Уус-Алдан сирэ эбитэ үһү.  Онон ийэм, аҕам иккиэн төрүттэрэ Түүлээх. Сэрии буолар сааһыгар мин бэһис кылааһы Таатта оскуолатыгар бүтэрбитим. Оҕо эрдэхпинэ, онтон салгыы үөрэнэр дьлу билбэтэҕим. Ийэбит 1939 сыллаахха өлөн, биэс оҕо, улаханнара мин аҕабыт көрүүтүгэр олорорбут. Итинтэн ыла колхоз үлэтин бары ыарахаттарын билбитим. Ол да инниттэн ийэбит сыл аайы оҕонор буолан, санаан көрдөххө дьулаан, баара-суоҕа 33 туолбакка сылдьан, тохсус оҕотун оҕолонобун диэн, кыайан быыһаммакка, күн сириттэн барбыта. Биһиги, миигиттэн балтараа сыл балыс балтыбынаан, Ааналын бурдук тардарбыт, сүөһү хомуйарбыт, сүөһүгэ түптэ оҥорорбут, тыаттан мас хомуйарбыт. От мунньарбыт, дьиҥнээх үлэ итинэн бүппэтэ. Оҕолору көрүү биһиги санныбытыгар сүктэриллэрэ. 1943 с. сайын аҕабыт уонна аҕам убайын уола армыйаҕа ыҥырыллыбыттара. Үс саастаах кыра бырааппыт ас кэмчититтэн, наар суорат, уу аһылыктан иһэ ыалдьан баран өрүттүбэтэҕэ, сор суолламмыта.

Ити бириэмэҕэ колхозпутун «Төрүттэнии» балык артыала оҥоробуттара. Балык бултааһынын үлэ фронунан ааттаабыттара. Биһиги бултаабыт балыкпыт фрону аһатыахтааҕа, өстөөххө өлөр суолун түргэтэтиэхтээҕэ. Кырдьык, оннук саныырбыт оччотооҕуга биһиги бары. Сайынын күнүстэри-түүннэри үлэлиирбит, күнүһүн муҥха абырахтааһһына, өрүс, үрэх тууларын көрүү-харайы, түүнүн муҥха. Бэрт кыратык утуйарбыт, аны бултаабыт балыккын ыраастааһын, тууһааһын. Балык учаастагар (Рыб диэн ааттыыллара) улахан оҥочолорго тиэйэн сотору-сотору бэчимэнэн соһон, икки көстөөх сиргэ сүүрүгү утары илдьэн туттараҕын. Ити үлэ улахан өттө биһиги курдук уолаттар санныларыгар сүктэриллэрэ. Ити курдук хаар түһүөр кыдьымах саҕаланыар диэри буолара. Оччолорго уу саппыккыта диэн суоҕа. Сайыны быһа хаар түһүөр диэри атах сыгынньаҕын сылдьарбыт. Күһүн тоҥорууга түүн тааска үктэннэххинэ атаххын таас хаарыйар буолан, уунан сылдьа сатыырбыт. Күһүн ыраах сирдэринэн мууһу үрдүнэн күөлгэ балыктыырбыт.

1943 сыллаах сайын абаҕам үлэ фронугар ыҥырыллыбыта. Хоту Муустаах муора арыытыгар американскай судналарга туус куруустааһыныгар балтараа сыл сылдьыбыта. Ити күһүнүгэр мөлтөх доруобуйалаах саҥаспыт Маайа ыалдьан өлөн хаалбыта. Биһиги түөрт оҕо тулаайах хаалбыппыт. Оччотооҕу да бириэмэҕэ нэһилиэк салалтата советскай былаас өҥөтүнэн тулаайахтары а араҥаччылаабыттара. Бырааппын оскуолаҕа пансион аһаннар, саҥастааҕым кыыстарын оҕо иитэр сиргэ оҕуһунан тиэйэн илдьибиттэрэ, үрүҥ тыыннарын өллөйдөөбүтэрэ. Оччолорго 13 балтым Анна хотону көрөн, мас кыстаан уот отторо, уу, аас бэлэмниирэ. Таҥаспытын абырахтыыра, тигэрэ. Дьоннорбут үһүөн: абаҕам Сэмэн 1944  сыллаахха Булуҥтан этэҥҥэ эргиллибитэ. Убайым Семен Семенович тыҥатыгар немец снарядын оскуолкатын илдьэ инбэлиит буолан, аҕам фроҥҥа тиийэн бааһыран инбэлиит, киһи-хара буолан тиийэн кэлбиттэрэ.

Онон мин оҕо сааспар сэрии ыарахаттарын барытын эппинэн-хааммынан билбитим. Инникитин саамай улахан баҕам —  сэрии алдьархайа бар дьоммутугар суоһаабатыгар, олох салҕана турарыгар.

Дьон олоҕо быста ыараабыта. Сэрии кэмигэр алдьархайдаах кураан дьыллар буоланнар, сир хайда хаппыта. От, бурдук үүммэтин кэриэтэ этэ. Өтөх, хонуу сирдэри аһыҥа куурдубута. Күөл кытыытыгар кытта киирбитэ. Колкхозтаахтар көлөһүн күнүгэр дохуот төрүт аахсыбат буолбуттара. Сулууспалаахтар карточнай системан нуорма аһылык, оҕоҕо нуорма аҥарын курдугу аахсаллара.

Биһиги аҕабыт 1942сыллаахха бэс ыйыгар аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Ийэм түөрт оҕолоох хаалбыта. Кыра кыыспыт биэс эрэ ыйдаах оҕо хаалбыта. Аҕабыт барарыгар биир ынахтаах этибит. Ону ийэбит абаҕабытыгар Сөдүөт оҕонньордооххо сыл таһааран кулуҥ диэн биэрбитэ. Сөбүлэһэн ылбыттара. Ол гынан баран, сыл таһаарар кыахтара суох буолан, күһүн суол турбутун кэннэ ынахпытын өлөрөн, этин-иһин тиэйэн аҕалан биэрбиттэрэ. Онно биһиги наһаа үөрбүппүт. Ийэбит ытаабытын өйдүүбүн. Биһиги даҕаны аччыкпыт бэрт буолан, үөрдээхпит дии.

Ийэбит сэбиэт кэнсэлээрийэтигэр остуорастаан кыра нуорма сыыһын ылара ханна да тиийбэт этэ. Сэрии саамай ыарахан, кэмигэр. Онтон да кэлин кыаммат, ыксаабыт ыалларга күүс-көмө, өйөбүл буолбут ыаллар Григорий, Иннокентий, Гаврил Никитич Захаровтары, абаҕабыт Новгородов Софрон Гаврильевиһы, таайбыт Новгородов Николай Игнатиевиһы, Винокуров Гаврил Васильевиһы, Григорий,  Алексей Иванович Новгородовтары, Новгородов Николай Васильевиһы уонна Захаров Дмитрий Герасимовивы наһаа үчүгэйдик истиҥник саныыбын.

1943 сыллаахха «Төрүттэнии» колхоһу балык бултуур артыал оҥорбуттара. Билиҥҥи киһи уҥуоҕун миэстэтигэр быстах балык тутар пуун тэриллибитэ, онно Спаскай уонна Дария диэн нуучча дьоно кэлэн үлэлээбиттэрэ уонна да атын үлэһиттэрдээх этилэр. Кинилэр балыксыттар бултаан аҕалбыт балыктарын туталлара уонна тууһууллара. Уончатыттан эрэ тахсыбыт саха уолун ииттэ сылдьаллара. Мин ол уолуун табаарыстаһан сотору-сотору кэлэрим. Аһаталлар уонна дьиэбэр барарбар балык иһэ, сороҕор кыра балык бэрсэн ыыталлара, кэлэр буол диэн ыҥыра хаалаллара. Инньэ гынан, ас булан күн аайы кэриэтэ сылдьар быраабы ылбытым.

Баалыгы тутар пуун «Дириҥ Бурууга» (билигин «Ырыып»)көспүтэ. Манна даҕатан эттэххэ, балыг артыала тэриллэн, элбэх киһи аармыйаҕа барыаҕын, броняаланан, тыылга үлэлии хаалбыта. Баар тииһимньилээх этэ. Атын оройуоннартан, нэһилиэктэртэн даҕаны элбэх быстыбыт дьон кэлэн өйөбүл оҥотторон, аһаан-таҥнан бараллара. Сорохтор олохсуйбуттара даҕаны, кыанар өттүлэрэ үлэлээн төлүүллэрэ. Колхоз председатэлинэн, мин өйдүүрбүнэн, 1942 Кириэс-Халдьаайыттан Винокуров Влас киһи үлэлээн иһэн армияҕа ыҥырыллыбыта. Кини кэнниттэн Афанасьев Семен Герасимович элбэх сыл үлэлээбитэ. Ити бириэмэҕэ артыал сүрүн үлэтэ, балык бултааһына этэ. Сыл аайы 70-80 туонна балыгы бултуур былаан тиэрдиллэрэ. Ону сыл аайы былааннарын 110-120 бырыһыан толороллоро.

Колхоз бухналтерынан Новгородов Афанасий Григорьевич этэ. Нэһилиэк сэбиэтин претседатэлинэн сэрии кэмигэр Старостин Василий Данилович, онтон Захаров Николай григорьевич үлэлээбиттэрэ. Мин уонна мин саастыыта 12 оҕо колхуозка үлэлээбитинэн барбыппыт. Ол курдук, саас ыһыы үлэтигэр оҕус сиэтээччинэн, сайын от үлэтэ, сиэрпэнэн бурдук быһыыта. Кэлин балыктыыр дьоҥҥо сыһыарыллан балыктаһар этибит. Ити бириэмэлэргэ сайынын хара түүлээх элбээн (моҕотой) сельпо колхуозка былаан тиэрдэр этэ. Ону үксүн биһигинньик оҕолорго сайын устата 60 солкуобай,  кырдьаҕастарга 120 солкуобай былаан түһэрэллэрэ. Биһиги саамай оонньуур-көрүлүүр, көҥүллүк сылдьар кэммит этэ. Былааммытын үксүн аһара толорорбут. Оҕо сааспытыгар оонньууру-көрүлүүрү, сынньанары билбэтэхпит. Мин саастыылаахтарым Громов Николай Григорьвеич, Голиков Гавриил Гаврильевич, Новгородов Николай Софронович, Бочуров Алексей Алексеевич, Новгородов Николай Данилович этилэр. Ити күндү биир саастыылаахтарым бары суохтар.

Сэрии кыайыынан түмүктэммитин адьас нөҥүө күнүгэр истибиппит. Туох да сибээһэ суох, хаайтарыы бириэмэтигэр хайдах истибиккитий диэн муодарҕыыллар этэ. 1944 сыллаахха ыкса күһүн борохуот соһор улахан мас ббаржата өрүспүтүгэр харгыытаан хаалбыта. Бу дьон кыайыы буолбутун радионан истэн, ол түүнү быһа бэйэлэрэ бырааһынньыктаан, солюттаан баран, нөҥүө күнүгэр биһиэхэ кэпсээн, бырааһынньыктаан  барбыттара. Мин өйдүүрбүнэн, бу нэһилиэктэн 25 киһи сэриигэ барбыта. Кинилэртэн Бочуров Петр Спирдонович,  Новгородов Константин Костантинович,  Афанасьев Гаврил Данилович,  Афанасьев Афанасий Спиридонович,  Винокуров Николай Федорович,  Старостин Матвей Нилович сэрии толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ.

Арҕаа сэриигэ сылдьыбыттар: Винокуров Петр Григорьевич, Винокуров Иннокентий Гаврильевич, Стрекаловскай Семен Семенович,  Стрекаловскай С.С.  бааһыран кэлбитэ. Саамай уһуннук үлэ фронугар Винокуров Христофор Васильевич 1941-1945 сс.,  Захаров Михаил Герасимович 1941-1947 сс.  диэри сылдьыбыттара.

Бэйэм 5 кылаас үөрэхтээхпин. Ийэм алталаахпар өлөн, тулаайах кыыс үөрэнэрбэр кыах суоҕа. Устунан хотон үлэтигэр барбытым. 18 сааспар, кэргэн тахсан, Хара-Алдан нэһилиэгэр олохсуйбутум.  Бэйэм 10-на оҕоломмуппуттам билигин 4-дэ үлэһит, дьилээх-уоттаах, оҕолоох-уруулаах дьон. Барыта 11 оҕону улаатыннаран дьон оҥорбутум. Аҕабыт Самсонов Николай Григорьевич сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллан барбыта. Сэрии саҕана сут-кураан турбута. Хоту Хараҕа хонуу биригэдьиирэ Афанасьева Люция Гаврильевна этэ. Түрүнүөпүс олордо сатаабыппыт. Кыһынын-сайынын сүөһү үлэтэ. Дьиэбит-уоппут умайан, турар бэйэбит хаалбыппыт. Баайаҕаттан, Уус-Алдантан киирэн сүөһүлэрин аһата сылдьар дьон баар буолан, сэрии кэмин туораабыппыт. Кинилэргэ муҥура суох махтанабын. Оҕолорбун көрө-көрө сүөһүгэ, дьааһылаҕа үлэлээн пенсияҕа тахсыбытым. «Үлэ бэтэрэээнэ» мэтээллээхпин. Кыайыы 50 сылыгар Таатта улууһун дьаһалтатын Бочуотунай грамотатынан  наҕараадаламмытым. 1992 сылтан тыыл бэтэрээнэ удостоверениены туттарбыттара.

Балык артыала тэриллибитин кэннэ, от үлэтин тэрийэрим быыһыгар, өрүскэ балык биригээдэтэ тэриллибитэ. Ол саҕана икки биригээдэ барыта 30 тонна көмүс хатырыктааҕы госудрствоҕа туттарбыттара. Колхоз совхоз буолуоҕуттан пенсияҕа тахсыахпар диэри ыччат сүөһү иитиитигэр эҥкилэ суох үлэлээбитим. Сүөһү иитиитигэр үлэлээн, коммунистичсекай үлэ ударнига, социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕынан буолбутум. Бастакынан «Сүөһү иитиитин маастара» диэн аат иҥэриллибитэ. Ыччат наставнигынан, ферма старшайынан хас да сыл үлэлээбитим.

Сэрии бүппүтүн кэннэ дьон-сэргэ санаата кэлэн, үлэ-хамнас бөҕө, тыаҕа-булт, өрүскэ-балык бултаан, колхозка сүөһү иитэн, олох сыыйа көнөн испитэ. 

Ити кэнниттэн балык артыала тэриллэн, дьону барытын балыктааһыҥҥа туруорбуттара. Онтон 1944 сыллаахха иккистээн маассабай ыҥырыы буолбута. От ыйыгар алта киһи: Старостин Ф.М., Новгородов С.С., Тарабукин И.В., Стрекаловскай Е.Н., Бочуров С.С. тэҥҥэ барбыттара. Кэргэммин Старостин Федор Михайловиһы атаара Уус-Тааттаҕа бара сылдьыбытым. Сэриигэ барааччылар Ытык-Күөлгэ ыҥырбыттара. Борохуотунан илдьэллэр үһү диэни истэн, алта буолан Алдан Эбэни өксөйөн, курулас ардах аннынан Уус-Тааттаҕа көрсө барбыппыт. өй-мэйдээх тулуйбат үлүгэрэ, ытаһыы-соҥоһуу, ыһыы-хаһыы ортотунан борохуот дьоммутун илдьэ барбыта. Борохуот көстүбэт буолуор дылы биэрэккэ сүүһүнэн киһи туран хаалбыта.

Сэрии сылларыгар сарсыарда эрдэттэн киэһээ хойукка диэри бурдук ыһыытыгар, сүөһү көрүүтүгэр үлэлиирбит. Хамнас диэн суоҕа, наар дохуокка эт, арыы, бурдук үллэстиитэ буолара.

Киһи барыта тугу кыайарынан үлэлиирэ. Сэрии бүппүтүн кэннэ санаа курдук сыыйа ас-таҥас баар буолан барбыта, айылҕабыт көнөн, дьон санаата кэлэн, барыта холбоон үчүгэй курдук буолбута. 

Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Старостин Василий Романович этэ. Саастыылаахтарбын Александра Гаврильевналыын, Крылова Танялыын, «Алааска»,  «Онтууҥҥа» хоно сылдьан сир алдьатар этибит. Бочурова Татьяналыын, Новгородова Ульяна Константиновналыын окко бииргэ сылдьар этибит. Ийэм Колодезникова Варвара Яковлевна бырааттара сэриигэ 9 уолтан 7-тэ барбыттар, онтон биэһэ эргиллэн кэлбиттэрэ.

Сэрии бүппүтүн кэннэ өҥ сыллар буолбуттара. Эрдэттэн күөх от үүммүтэ. Маҕаһыыҥҥа чэй, саахар аҕалбыттара. 1992 сыллаахха тыыл бэтэрээнэ буолбутум.

Нэһилиэк салайааччылара колхоз председателэ Старостин Василий Данилович, нэһилиэк сэбиэтин председателэ Старостин Петр Михайлович этилэр. Үлэ арааһа —  бурдук ыһыыта-хомуура, от оттооһуна, сүөһү иитиитэ, балыктааһын. Аны кыһыныгар үүннэрбит бурдугу, түүннэри кэриэтэ, молотилкаланан ыраастаан, государствоҕа туттарарбыт.

Мин саастыылаахтарым Тарабукина Д.В., Старостина У.Е., Захарова А.И., Тарабукин В.В. улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлиирбит. Сэрии бүппүтүн да кэннэ дьон олоҕо өргө диэри көнөн биэрбэтэҕэ.

Сэрии кэнниттэн үөрэммитим уонна 1949 сыллаахтан учууталлыыбын. Онон мэлдьи ыччаты кытта сылдьабын. Ыччат сүрүн күүс буоларын тэҥэ нэһилиэк общественнай олоҕун туллар тутааҕа буолара. Нэһилиэнньэ ортотугар агитационнай – маассабай, ырааһырдар-чэбдигирдэр үлэлэри көҕүлээччилэринэн кинилэр буолаллара.

Мин ыччакка баҕарыам этэ, сынньанар усулуобуйаларын салгыы тупсарыыга бэйлэрэ инициативалаах буолан, үөрүү-көтүү аргыстаах үлэлииллэригэр, сынньаналларыгар. Тоҕо сатамматый, ыччат түмсэр сирдэригэр, кыаллар буоллаҕына, спортивнай инвентарь булунан, хас бөһүөлэк аайы сайыҥҥы кыракый спартакиадалары ыытар. Сынньанар, күүлэйдиир сирдэри сылтан-сыл тупсаран, киэргэтэн уонна онтуларын харыстыы үөрэнэллэрэ.

Чаардаабыт баржаҕа үлэлиир дьон сэрии бүппүтүн эппиттэр.

1953 сылга бииргэ төрөөбүт убайым Винокуров Иннокентий Гаврильевич сэриигэ барбыта. Кыайыы өрөгөйүн 1945 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр Берлиҥҥэ көрсөн баран, дойдутугар кыһын тохсунньуга кэлбитэ. Быраатым Винокуров Гавриил Гаврильевич 1943 сыллаахха барбыта. Үлэ фронугар. Мин кэлин өр сылларга совхозка сылгыһыттаабытым. Үлэ ветерана мэтээлинэн, «Норуоттар доҕордоһуулара» орденынан наҕараадаламмытым.

Бехтюев С.К. сэбиэттээн олорон, 1942 сыллаахха Уус-Тааттаҕа интернатка олорон үөрэн диэн ыыппыта. Онно баран үөрэнэ сылдьан көрдөхпүнэ, Америкаттан кэлэн ааһар самолеттар «Тумул» күөлүн үрдүнэн 12-13 буолан ааһаллара. Онтон 1943 с. олунньу ыйга оскуола оҕотун доруобуйатын бэрэбиэркэлээһиҥҥэ миигин доруобуйаҥ куһаҕан диэн устан кэбиспиттэрэ. Онтон ыла оскуола паартатыгар олорботоҕум.

Онтон сайыныгар Хочоҕо муҥханан, туунан балыктаатыбыт. Былааммытын толорор этибит. Онтон 1949  сыллаахха кыһын эмиэ Өксөөҥҥө үлэлээтибит. Онно былааммытын толорон, Рыбзавоттан махтал сурук уонна бэс мөһөөх солкуобай харчынан бириэмийэ биэрбиттэрэ. Мин ол бириэмийэҕэ эмиэ тиксибитим. Онтон 1950 сыллаахха сайынын балыктаан баран, ыал буолан, оҕолонон уурайбытым

Олох олус ыарахана. Хараҥаттан хараҥа диэри үлэлиирбит. Ас-таҥас олус кэмчи этэ.

Оччолорго колхуос председателинэн И. А. Афанасьев диэн сүрдээх үлэһит киһи үлэлээбитэ. Ону таһынан солбуһа сылдьан салайаллара Федор Старостин, Афанасий Новгородов, Петр Старостин.

Мин бэйэм ыанньыксыттаабытым. Ол быһыгар от оттуурбут, бурдук быһарбыт. Миигин кытта Татьяна Захарова, Евдокия Старостина, Ефросиния Тарабукина уонна да атыттар үлэлииллэрэ. Мин кэргэним Петр Григорьевич Винокуров сэриигэ 1944 с. атырдьах ыйыгар барбыта. Икки оҕолоох мин соҕотоҕун хаалбытым. Сэрииттэн кыайыы буолбутун кэннэ 1946 сыллаахха бэс ыйын ортотугар кэлбитэ.

Сэриигэ аҕам Матвей Стрекаловскай 1942 сыыллаахха барбыта.  Үлэ фронугар сылдьыбыта. Убайым Стрекаловскай Семен Семенович Ильмень күөллээҕи кыргыһыыга сылдьыбыта. Абаҕам Стрекаловскай Семен Степанович үлэ фронугар, бииргэ төрөөбүт убайым Дмитрий Японияны утары сэриигэ кыттан, этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ. Ийэм икки быраата эмиэ сэриигэ баран бааһыран эргиллибиттэрэ.

Сэрии кэмигэр Баайаҕаҕа уот кураан, сут буолан, киһи бөҕө өлбүтэ. Биһиги оҕолор колхознай интернакка олорбуппут. Сайынын үлэлиирбит, от үлэтэ, бурдук быһыыта, сир, паардааһын, хортуоппуй олордуута, ферма ынаҕын хомуйуута. Ол барыта күһүн хойукка диэри биһиги үлэбит буолара.

Таайым Өлөксөй Слепцов өлбүтүн туһунан үстэ биллэрии кэлбитэ. Ол кэннэ бэйэтэ баас-үүт буолан, тыыннаах кэлэн үөрдүбүтэ. Биирдэ снарят воронкатыгар көмүллэн хаалбытын, табаарыһа хостообут.

Сэрии бүппүтүн Баайаҕаҕа истибитим, үөрүүм муҥура суох этэ. Сэрииттэн, суттан ордубуттар, саҥа олоҕу тутууга туруммуппут

Сэрии саҕаланыытыгар 14 саастааҕым. Сэрии буолбутун дьонтон истибитим. Арай Уус-Тааттаҕа Аккыырай Кириэһэ диэн сиргэ сэриигэ саллааттар мунньустан олороллорун ааһан иһэн көрбүтүм. Таайбар Колодезников Николай Яковлевичка бэбиэскэ кэлбитин өйдүүбүн. Кини кэлин 1945 с сыллаахха бааһыран төннүбүтэ. Снарят оскуолкат саннын таарыйан, илиитэ хамсаабат буолбут этэ.

Сэрии сылларыгар мин колхозка үлэлээбитим. От-мас тиэйиитэ, сир тиэриитэ, бурдук быһыыта оччолорго барыта илиинэн толоруллар саамай ыарахан үлэлэр этилэр. Эр дьон үлэтин дьахталлар, кырдьаҕастар толороллоро. Ас, таҥас кырыымчык этэ. Дьахталлар ыарахан үлэттэн бүтэн баран, түүннэри-күнүстэри сэриигэ сылдьар саллааттарга үтүлүк, бэргэһэ тигэн ыытарбыт. Наар аччыктыы-тоҥо-хата сылдьарбын өйдүүбүн.

Таайым Ньукулай сэрии туһунан кэпсиирэ. Сэрии кэнниттэн  1947 сылтан аҕабын  кытары Төрүттэнии балык артыалыгар сылдьыбытым.

Мин 14 саастаахпар сэрии саҕаламмыта. Игнатий Иннокентьевич Голиков кэлэн Гитлер сарсыарда 4 саба түспүтүн туһунан лекция оҥорбута. Сэрии кэмигэр сүөһү көрүүтэ, от-мас тиэйиитэ, борохуоттарга саһаан охсуута, бурдук ыһыыта сүрүн үлэбит этэ. Сэбиэт председателэ Старостин Василий Данилович, оттон колхоз председателэ Афанасьев Инокентий Данилович этилэр. Сэрии кэнниттэн олох түргэнник көнө охсубатаҕа.

Анарааҥҥыта ону истээт, кутталыттан бабыгырыы-бабыгырыы, киһи эрэ буоллар сүгэни син ылан эһэни төбөҕө биэртэлээбит. Эһэһ хайа эрэ түгэҥҥэ киһи илиитин ыһыктан биспит. Илиитэ босхолонорун кытта Иэхэй Баһылай ойон турбут, өлүөр илиитинэн быһаҕын сулбу тардан ылан сүнньүгэ саайбыт.  Кыыллара сонно налыс гыммыт. Баһылай арыый  уоскуйа түһэн баран, окумалын имэринэ-имэринэ киһитигэр арыый сымнаабыт куолаһынан этэр «Арҕах иһин өҥөйөн көр, онно аны аһыҥастара бааллара буолаарай?». Анарааҥҥыта куттаммыта ааһа быһыытыйбыт, аргыый аҕай тиийэн арҕах иһин өҥөйөн көрбүт уонна төттөрү ойбут. Кэлэн арҕах түгэҕэр харах уоттара кылахачыһаллар диэбит. Баһылай сонно саатын ылан икки эһэ оҕотун ытан кэбиһэр. Дьэ, ити курдук, төһө да эһэттэн өлө сысталлар, үс абаҕаны  (эһэни эһэни биһи диэки харыстаан «абаҕа» диэн ааттыыллар) бултаан дьиэлэригэр төннөллөр.

Ол сайын сир аһа үүммэккэ эһэ сутаабыт дьыла этэ. Алдан өрүскэ булдунан, балыгынан, сир аһынан аатырар Бараайы диэн үрэх түһэр. Бу үрэҕи кыйан ол дьыл эһэ бөҕө төттөрү-таары сыыйбыта аҕай.

Биир күн тыһы эһэ Алдан эбэни туораан, уҥуоргу биэрэги булан, ас көрдөөн тиҥсирийэ сылдьыбыта. Тыатааҕы биир күн сыһыы саҕатыгар турар соҕотох «булгунньахха» кэтиллэ түспүтэ.Биирдэ тыаҕа маннык «булгунньахха» түбэһэн бэрт минньигэстик аһаан турардаах. Онтон эр ылан, онноэбии иҥсэтэ көбөн аччыктаабыт кыыл хайаан да бу балаҕаны чүүччэйэргэ санаммыта. Тыа саҕатыгар икки кэлин атаҕар киһи курдук туран эрэ сыт ылан олоотоот, аргыый аҕай балаҕан диэки лэппээрдибитэ. Икки атах суоҕун билэн баран, аан холуодатыгар кыбылла-кыбылла, бокуойа суох дьиэ иһигэр киирэн хаалбыта.

Ити бириэмэҕэ Даайа Эмээхсин күөлүттэн уу баһан тахчан испитэ. Ол иһэн көрдөҕүнэ: саҕынньахтаах киһи тар ууһаатын кыбыммытынан балаҕантан тахсан эрэр эбит. Өйдөөн көрбүтэ —  тыатааҕы бэйэтинэн кэлэн хаһаайынныы сылдьар эбит. Ыаҕастаах уутун олордоот, Даайа бокуойа суох чугас турар хотонун диэки сүүрэр, ол кэмҥэ аны ытын оҕото үрэн ньаҕыйар. Ытан саҥатын истэн эмээхсин өссө ордук ыксыыр. Ыт оҕотун эһэ эккирэтэрэ чуолкай, онон кини хорҕойбут хотонугар эһэ хайаан да кэлэр буолуохтаах.

Даайа эһэ уоттан куттанарын истэрэ буолара. Онон хотоҥҥо баар оттон кыра-кыра түүтэхтэри оҥорор айдааныгар түһэр. Ити икки ардыгар таһырдьа эккирэтиһэр тыас иһиллэр даҕаны, кыра хайаҕас баарынан ыт оҕото иһирдьэ дьылыс гынар. Эмээхсин ытын аанынан таһырдьа быраҕаары сабырҕаҕыттан харбыыр, анарааҥҥыта илиититтэн хабан, ыһыктан кэбиһэр. Түүтээхтэрин умата-умата, аанын сэгэтэн таһырдьа быраҕаттаата. Эһэ уоттан куттанна быһылаах, хотоҥҥо чугаһаабата. Даайа арыый уоскуйа быһыытыйар, хотон истиэнэтин быыһынан кыҥастаһар. Эһэ чугас эргин суоҕун билэн эрэ баран эмээхсин сэрэнэн хотонуттан тахсан бөһүөлэктиир суол утустун түһүнэр.

Эһэтэ буоллаҕына уоттан куттанан балаҕантан тэйэ хаампыта. Ол сылдьан күөл уҥуор туох эрэ сыта баарын билэн, ол диэки үөмэн сабдыйан испитэ. Арыы талах кэннигэр икки оҕус сытарын ыраахтан көрбүтэ уонна үөмэн кэлэн биир улаханнарын үрдүгэр түспүтэ. Анарааҥҥыта күүстээх сүөһү буолан биэрбитэ: орулуу-орулуу эһэни онно-манна сабаабыта. Ол эрээри, ардай аһыылаах ыытыа баара дуо, сүктэрэ сылдьан сүнньүн  үлтү көмүлээн кэбиспитэ уонна кыайбыт-хоппут кыыл быһыытынан сымнаҕас сириттэн саҕалаан сии сыппыта. Балайда үссэнэ түһэн баран, тыатааҕы чугастааҕы тыаҕа тахсан, булдун манаан сытынан кэбиспитэ.

Даайа эмээхсин дэриэбинэҕэ киирэн тыллаан, саалаах-сэптээх дьон торҕон эһэни тракторынан сонордоһо тахсыбыттара. Ол сылдьан күөл эһэ  тардыбыт оҕуһун булбуттара уонна бөһүөлэккэ тиэйэн киллэрбиттэрэ. Сэмнэхтэрин ыскылаакка илдьибиттэрэ уонна кыладыапсыкка туттарбыттара.

Эһэ, булдун былдьатан, киҥэ-наара холлубута, онон сэмнэҕин эккирэтэн суол устун лэппэрдии турбута.

Кини киһи аҕыйах биэрэстэ сири тулутуо дуо, түүн үөһүн саҕана дэриэбинэҕэ киирбитэ. Сүөһүлэр, кыылтан үргэн, уулуссанан сырсан тигинэһэн ааспыттара, ыттар ый-хай бөҕөтүн түһэрбиттэрэ. Ону муодарҕаан уонна ытаүргэн моргуйар саҥатын истэн кыладыапсык Бүөтүр таһырдьа тахсыбыта. Көрбүтэ, эһэ кэлэн биир тыһаҕас арҕаһыгар сүктэрэ сылдьар эбит. Ол иннинэ кинини Николай самсонов диэн кырдьаҕас булчут: «Эһэ сэмнэҕин эккирэтэн хайаан да кэлиэҕэ онон сааҕын-сэпкин чугас тутаар», — диэн сэрэппитэ. Ыта  хаһаайынын көрөн ылбыта уонна кырдьаҕас такымыгар түспүтэ. Эһэ тыһаҕаһын быраҕан аны ыкка түһрэр.

Ити кэмҥэ Бүөтүр дьиэтигэр төттөрү ойон киирбитэ, саатын, хас да сүнньүөҕүнэн иитиллибит ботуруонун харбаат, төттөрү тахсыбыта. Эһэтэ баайыллан турар сүөһүлэргэ киирээри хотон эркинин көтүрэн эрэр эбит. Саа сомуога турар тыаһын истээт, тыатааҕы дьиэ ааныгар турар Бүөтүргэ утары ыстанар. Ол түгэҥҥэ Бүөтүр эһэ түөһүн тылын көрөн баран чыыбыһын тардан кэбиһэр да, адьырҕа сарай айаҕар кэлэн төбөтүн оройунан барар.

Дьэ, итинник дьиэтин ааныттан туран хара тыа хаһаайынын бултаабыт киһи аһары элбэҕэ суох буолуохтаах.

Ол эрээри, кыыл аата кыыл, киһиттэн атын толкуйдаах буоллаҕа. Кырдьаҕас, дьонтон дьахханан, иирэ талах быыыгар киирэн кирийэн сыппыта. Дьон чугаһаабытыгар эһэ, киһи куйахата күүрэр гына ырдьыгынаан баран, утары ыстаммыта. Бастакы испит саалаах киһилэрэ, утары көтүөккэлээн иһэр тыатааҕыны көрөөт, өрүс диэки буут биэрбитэ, биир обургу сыгынаҕы үрдүнэн түспүтэ. Саата суох икки киһи сылбах анныгар түһэллэр, биир доҕордоро сыгынахха сөрүөстэр. Эһэ куоппут киһини эккирэтэн, саһа сытар дьону аһары түһэр. Били киһи үрдүнэн ааспыт сыгынаҕар тиийэн хорус гыныытыгар, саа тыаһа дэлби ыстанар да, адьырҕа умса баран түһэр. 

Ол курдук, эр сүрэхтээх киһи баар буолан, доҕотторун өлөр-өлүүттэн быыһаан турардаах. Сүлэ сылдьан көрбүттэрэ, эһэлэрэ букатын ырыган эбит, сүнньүөх буулдьа эһэ сүрэҕин ортотунан тэһэ сүүрэн кэбиспит.

Итинник бэргэн туттуулаах булчут дьон баар буоланнар хара тыа хаһаайынын кытта хабыр хапсыһыылар икки атах кыайыытынан түмүктэнэн эрдэхтэрэ.

Оччотооҕуга нэһилиэк ыаллара бары биирдиилээн тарҕанан олорорбут. Ол дьыл Аҕа дойду сэриитин фондатыгар балыктаары, «Төрүттэнии» диэн колхозпутун балык артыала оҥорбуттара. Инньэ гынан, артыал балыксытынан анаммыт дьоҥҥо бронь биэрэн сэриигэ кыттыбатахтара. Арай хонуу үлэһиттэриттэн уонна сулууспалаахтарыттан 30-ча кэриҥэ киһи илин, арҕаа фроҥҥа уонна үлэ фронугар ыҥырылыбыттара. Биһиги олорор балаҕаммыт өрүстэн үс эрэ биэрэстэ этэ.

Арай биир киэһэ, балаҕан ыйын эргэтигэр, халлаан лаппа хараҥарбытын кэннэ, субу үдүбүтүгэр тыас бөҕө барылаата. Тахсан көрбүппүт, уот-күөс бөҕө, эбиитин көтөр аалтан кыһыл-күөх уоттарынан ытыалаан субуруҥнатан, сири-сибиири барытын сырдатта. Дьиэ иһинээҕи кырдьаҕас эмээхситтэр, оҕонньоттор: «Оо, дьэ аанайбыт кэлбит буоллаҕа. Ити кытылга балыксыттары көрөн ытыалаатахтара. Сэрии дьарапалаана быгыалаатаҕа», — диэн дьиксинии бөҕө буоллулар. Оччолорго да сэрии хаамыытын боломуочунай дуу, хаппараал дуу сойуппакка кэриэтэ кэлэн кэпсииллэрэ. Онон бу түбэлтэ кырдьаҕастарга, сүрэх баастаах дьоҥҥо туһугар cyohap суол этэ. Мин ол саҕана алта саастаах бэдик куттанан уонна аҕабын өлөрдөхтөрө диэн ытаа да ытаа буолбуппун өйдүүбүн. Онуоха ийэм: «Кэбис, тохтоо, бардылар буолбат дуо», — диэн уоскутан устунан утуйан хаалбыппын. Сарсыарда кылаан эрдэ туран, аҕабын билээри өрүскэ балыксыттарга сүүрдүм. Ону дьиэтээҕилэр да сонуну истэ охсоору тутуспатахтара.

Биэрэк үрдүнээҕи үүтээҥҥэ тиийбитим, хайыы-үйэ лүөччүктэри өрүһү туората охсон бары сүбэлэһэ тураллара. Онно көрбүтүм, мин өйдүүрбүнэн, таҥха таҥаһын курдук хара килбэлдьигэс саппыйаан уһун сонноох, «ачыкылаах» ыты санатар араама ачыкыларын үөһэ сүүстэригар анньыммыт уонна өттүктэригэр охсулла сылдьар, саһархай тирии планшеттаах икки бэһиэччик дьону кытта тугу эрэ кэпсэтэ сатыыллара. Дьонум хайалара да нучалыы билбэт буоланнар, субэлэһэн баран, борохуот саһаанын харабыла, икки биэрэстэлээх сиргэ олохтоох, биир кылаас үөрэхтээх, сынааҕа уһунун иһин Сордоҥ Ньукулай диэн хос ааттаах киһиэхэ сирдээн таһаараллар. Бу киһи бэҕэһээ киэһээ биэрэктэн дьиэтигэр тахсан истэҕинэ, ракетницанан ытыалаабыттарын, сэрии кэллэ диэн сүүрүүнэн балаҕаныгар куоппут. Кини борокуот нууччаларын кытта дэҥ кэпсэтэр буолан, нууччалыы кыратык саҥарар, өйдүүр эбит. Кинини сирдьит оҥостон биэс биэрэстэ тэйиччи баар скуолаҕа тиийбиттэр. Оскуола учууталын кытта нууччалыы кэпсэтэн, лүөччүктэр Советскай Союз иһигэр баар Саха сиригэр баалларын билэн баран наһаа үөрбүттэр. Учууталларын илдьэ били балыксыттарыгар кэлэн, сөмөлүөттэригэр уҥуор өрүһү туораттараллар. Мин аҕабын кытта эмиэ барсабын. Сөмөлүөттэрэ өрө хантайан сибилигин үөһэ халлааҥҥа көтөн тахсыахтыы, өрүс киэҥ чай тааһыгар олорор ахан эбит. Аҕам хаһан эрэ борохуот нууччаларыттан бэриһиннэрбит тыла буолуо, биир кэм «баранчак, баранчак» дии-дии мин санныбын таптайар. Онуоха биир лүөччүк балачча улахан соҕус хачыгырас кумааҕы сууллаах кэмпиэти уонна биир баанка кэнсиэрбэни биэрдэ. Ону таһынан, аҕам өрүс тааһыгар ыһылла сытар кыһыл, күөх өҥнөөх ытыллыбыт кураанах ракетница ботуруонун хомуйан биэрдэ. Онно өйдөөн көрдөхпүнэ, сөмөлүөт барыта тоһоҕо да, сөкүлүөпкэ эбит. Сииктэрэ ийэм тикпит туос иһитин сиигин санаталлар. Дьоммут хомунан бараары гынан, биһигини тэйиччи туруордулар. Ол гынан, сөмөлүөттэрэ күөх буруонан уһуурда, хабыр улаханнык төхтүрүйэ-төхтүрүйэ бирилээмэхтээтэ, итиэннэ суурдэн күлүгүрэтэн иһэн, эмискэ биирдэ үөһэ халлааҥҥа баар буола оҕуста уонна тус арҕаа диэки түһэ турда.

Дьиэбэр кэмпиэт, кэнсиэрбэ күндүлэтэн уонна аҕам тыннааҕар үөрэн, тургэнник таҕыстым быһыылааҕа. Онтон ылата ол сөмөлүөт сөкүлөүпкэлэрин уонна сииктэрин кичэйэн уруһуйдуур идэлэммитим. Ону ийэм: «Тукаам, кумааҕыны наһаа бараама», — диирэ. Кэнсиэрбэбитин ким да кыайан сиэбэтэҕэ. Амтанын сөбүлээбэккэ, бэһиэччиктэр эрэ сиир астара быһыылаах диэн тохпуттара. Аны санаатахха эт дуу, балык дуу кэнсиэрбэтэ эбитэ буолуо.

Дьэ, ити курдук икки нуучча ньургун уола, Сэбиэскэй Союз хорсун хоодуоттара Эмиэрикэ курдук ыраах сиртэн һөмөлүөт перегоннаан иһэн, сирдэрин хайысхатын булан үөрэн-көтөн, биһиэхэ Хара-Алдаҥҥа хонон ааспыттара. Биһиги улууска маннык түбэлтэ баарын билбэппин, арай хоту хайаҕа сэрии кэмигэр итинник сөмөлүөттэр мунан сууллан, үлтү түспүт үлтүркэйдэрин дьон буларын хаһыакка ааҕарым.

Бу история биир чахчыта Улуу Кыайыы төһөлөөх сыранан уһаарыллыбытын, ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ көмөлөөх буоллун, биллиннэр-иниттиннэр диэн суруйдум.

Онтон кыһыллар икки взвод дьонноонх (60 киһи) кэлбиттэр, үгүстэрэ нууччалар эбит. Регулярнай армия буолан бары байыаннай формалаахтар. Таҥас-сап мааны, кыһыл таҥаһынан кириэстии тардыллыбыт буденновка бэргэһэлээхтэр, ону тэҥэ саа-саадах толору, аттара соҕуруу дойду сүүрүк аттара эбитэ үһү. Үрүҥнэртэн букатын атын дьон эбиттэр. Бэрээдэк кытаанах, командирдара «Бөө» диэтэ да бары халарыктаһа түһэллэр эбит. Биир взвод Сис өтөҕүнэн, Кынайанан  сынньана хаалбыттар. Иккис взвод Винокуров Николай Васильевиһы сирдьит гына Эҥэргэ үрүҥнэри көрсө диэн аттаммыттар.

Аара мин аҕам Алаас ыалыгар олордоҕуна, биир киһи көтөн түһээт остуол үрдүгэр турар мэһэмээннээх суораты бүрүнэн ыймахтаах, таһырдьа ойон тахсан, атын ойоҕолуу сүүрдэн иһэн, бэрт имигэстик атын үрдүгэр хап гына түспүт да, дьонун эккирэппит. Арыгылаахтар эбит да, кыраны иһэллэр үһү, саллаакка биэрбэттэр, арай переводчикка эрэ бэрсэллэр эбит. Сүрдээх сэрэхтээхтик тутталлар. Өрүһү үргүлдьү туораабатахтар. Арыттаахха тиийэн тохтообуттар. Бастаан икки аттаах киһи туораабыт. Уҥуор суол төрдүн хайан баран, дьонноругар далбаатаабыттар, ол эрэ кэнниттэн 30-ча киһи туораабытю Баран иһэн Ньукулайтан төһө сир хаалбытын ыйыталлар эбит. «Биир сис хаалла», — диирин кытта, Ньукулайы кэннилэригэр хаалларан баран, саабылаларын кыыннарыттан ороон, сэриигэ киирэр курдук бэлэмнэммиттэр. Ыалга кэллилэр да байыаннай бэрэээдэгинэн сып-сап туттан, балаҕаны төгүрүйэн кэбиһэллэр эбит. Киирэн үрүҥнэр хаһан, ханан бардылар диэн ыйыталлар. ыаллар бары барбыттара үс хонно дииллэр эбит. Арай Дьарааһын Захаров: «Соторутааҕыта барбыттара», — диэн кырдьыгынан эппит. «Тоҕо тус-туһунан кэпсиигит, тугу-тугу бутуйаҕыт», — диэн тутуспуттар. Онуоха Өлөксөй Захаров: «Ээ, бу оҕонньор түөһэйбит, бүгүҥҥүнү-бэҕэһээҥҥини да быһаарбат, түөс-маас тыллаах», — диэн саба саҥарбыт. Дьарааһын сыыһа «чап» гыннарбытын өйдөөн, оһох уотун, күлүн буккуй да буккуй буолбут, акаары киһи буола сатаабыт. Онон син-биир Күөл Баһыттан икки ыҥыыр аттаах киһини разведкаҕа ыыппыттар. Семен Гаврильевич Винокуров ахтыытыгар «Ким өлүө баҕарыай, соторутааҕыта ааспыт сылгылар саахтара буруолуу сытарын билэ-билэ «сиппэтибит, ырааппыттар» диэтэхтэрэ», — диэбит.

Гаврил Гаврильевич Бочуров эһэтэ Гаврил Сидорович Бочуров маннык ахтыбыттаах . Күөл Баһыгар ынах уулата сырыттаҕына, икки саллаат аттарын уулата киирбиттэр. Онно кэпсэтэллэрин истибит: «Хата, үрүҥнэр барбыттара ордук. Тоһуурга наһаа табыгастаах сир эбит. Биһиги кыайтарыа эбиппит», — дэспиттэр. Сынньана хаалбыт взвод дьоно «дьоммут тоҕо хойутаатылар» диэн көмөҕө баран иһэн Онтууҥҥа утары көрсүбүттэр. Сирдьитинэн сылдьыбыт Николай Васильевич Винокуровка- Хаппаахха «Совескай былааска өҥөлөөх» диэн сурук туттарбыттар. Биһиги, олохтоохтор, Николай Григорьевич Самсоновка махтанабыт.

Боссоойко дьоно Сүүнэ ыалларыгар, Михайловтаах биһиэхэ Кынайаларга уонна Систэргэ хоммуттар. Биһиги балаҕаммытыгар мунньахтаабыттар. Улахан дьону ыалга, Буккунардаахха, таһаарбыттар, 7 саастаах Көстөкүүнү, 1 саастаах Ульянаны уонна балтын көрдөрө ийэбин хаалларбыттар. Ийэбин улахан диэн (12-х кыыһы) таһаараары гыммыттарын көрдөһөн хаалларбыттар. Көстөкүүнү наһаа диэн сөбүлээбиттэр, сыллаа да сыллаа, үөһэ быраҕа-быраҕа хаппыттар уонна саахарынан күндүлээбиттэр. Оҕолоохтор оҕолорун ахтыбыттар быһылаах үһү. Олус уһуннук, мөккүһэ-мөккүһэ мунньахтаабыттар. Кыра кыыс тулуйбакка ытаабыт, ону ийэм тылын, уоһун эмтэрэн уоскуппут. Уураспы дьон курдук. Барбыттарын кэннэ, дьоно ийэбиттэн тугу кэпсэтэллэр эбит диэн ыйыппыттар. Тугу да өйдөөбөтүм, сотору-сотору Уолба дииллэр диэбит. Ол аата Уолбанан барар буолбуттар диэн быһаарбыттар.

Михайлов Иннокентий Васильевич Винокуровтаахха хоммут. Өйдөөх оҕонньор элбэҕи ыйыппыт, кэпсэппит быһылаах, кэлин Михайлов уу иһэ-иһэ хайгыыра үһү.

Боссоойко Саппырыан Новгородовтаахха хоммут.Ол дьиэ билигин да сууллубакка турар. Боссоойко хонноҕун аннын диэки улахан бааһырыылааҕа үһү. Ол бааһыгар куобах нэгин оһох уотугар сырайа-сырайа уктар эбит. Үтүлүгүн ыйыырыгар Өөчөй Уус оҥорбут харыс уһуннаах, тарбах суоннаах тимир тоһоҕону өһүөҕэ батары охсубут уонна ыйаабыт. Ол охсубутунан турар дииллэр да, кэлин эбии өтүйэнэн саайыллыбыт тоһоҕо турар курдук.

Бочуровтарга бастакы дьон сааларын сүкпүтүнэн кутулла түһэннэр дьону соһуппуттар, онтон оҕону-урууну куттааммаҥ дэсиһэн сааларын таһырдьа уурбуттар. Дьиэ үрдүгэр харабыллары туруорбуттар. Онно дьиэ үрдүгэр ууруллубут тоҥ астары тыыппатахтар. Ийэлэригэр Ульянаҕа бэйэлэриттэн күөс өрдөрбүттэр. Сорохтор: “Этин сиэн баран уҥуоҕун эрэ аҕалбыккы”, — диэн хохоччуоллаһаары гыммыттарын, табаарыстара  “ону-маны баайсыаҥ” диэн тохтоппуттар. Гаврил Гаврильевич Бочуров аҕата – биэстээх оҕо ырыа ыллаан, хайҕанан саахар күндүлэппит.

Өлөксөй Бочуров билэр дьоно бааллар эбит, баттаҕа маҥхайбыт кырдьаҕастар баалларыттан соһуйан, тоҕо сэриилэһэҕитий диэн ыйыппыттар. Ону кыһыллар оҕолорбутун өлөрбүттэрэ, ол иһин сылдьабыт эҥин дэспиттэр.

Боссоойко хоммут ыалын сэргэтигэр биир ат баайыллан турарын, Бочуров Гаврил Спиридонович – Мааныччай эргийэ сылдьан көр да көр буолбут: «Аата үкчүтүн, мин аппар дылы буолан, дьэ, майгынныыр да буолар эбит», — диэбит. Онуоха убайа: «Акаары, билбэккин дуо, бэйэҥ атын буолбат дуо», — диэбит. Былдьаһан көрбүтүгэр, Боссоойко эппит: «Хайыыр да кыах суох, биһиги аппыт ыран-быстан хаалла, эн ону ыл», — диэн биир тыһа быстыбыт аты биэрбит. Мааныччай бэйэтэ ааттаах уҥуох тутааччы, айылҕаттан эмчит эбит. Ол атын түргэн үлүгэрдик үтүөрдүбүт. Ол ат үтүөкэннээх сүөһү буолбута, өйө-мэйэ, күүһэ-уоҕа ханнык да акка тэҥнээҕэ суоҕа. Колхозка үлэ бөҕөнү үлэлээбитэ. Киниэхэ «Баанда» диэн ааты биэрбиттэрэ. Оннук биһигиттэн хас да атын атастьаспыт буолуохтаахтар.

Михайловтааҕы эккирэтэн кыһыллар Хара-алданнаан истэхтэринэ, Кылаафч олохтооҕо Оллооноп диэн кырдьаҕас көрсөн сүбэлээн ыйбыт: “Кыра нэһилиэккэ ситтэххитинэ, нэһилиэги бүтүннүү эһиэххит. Кинилэр хоту хайаҕа барыахтара суоҕа, син биир Уус-Тааттанан, Уолбанан, Ытык-Күөллүөхтэрэ. Онон эһиги Баайаҕанан иннилэрин быһа түһүҥ”, — диэн хайысахаларын уларытан биэрбит. Онон биһигини Оллооноп быыһаан турар.

Боссоойко туһунан эбии эттэххэ, биьигиттэн Аан Дойдуга тиийбиттэр. Икки саллаат Бүөтүччээн неустроев атын тутан баайыбттарю оччолорго эдэр Бүөтүччээн улол саллааттары уҥа-хаҥас садьыйаталаан, атын былдьааны ылбыт. Ону Боссоойкоҕо үҥсүбүттэр. Боссоойко уолтан сонно ньылбы тардан ылаары гыммыта, кытаанах буолбут, уол быатын  ыһыктыбатах. Онуоха Боссойко эппит: «Киһи тахсыа оҕотоҕун, ол эрээри хорсуннаама, буулдьаттан өлүөҥ». Күүстээх күүстээҕи өйүүр, сыаналыыр эбит. Саллааттарыгар, уолу тыытымаҥ, уүчүгэй уол тахсыыһы диэн атын ылбатахтар.

Хара-Алдантан гражданскай сэриигэ саа-саадах тутан соҕотох  комсомолец Федор михайлович Старостин кыттан турар.1925 с. Муус устар-ыам ыйдарга Артемьев Боссоойкону эккирэтэн Чурапчынан Амма баһыгар Маралаах диэн сиргэ ситэн сэриилэспит, үрүҥнэри бэриннэрбиттэр.

Онтон Николай Якутскай «Көмүстээх үрүйэтигэр» Күүстээх Баһылай аатынан киирбит Иэхэй атыыһыт – Василий Васильевич Винокуров Өймөкөөҥҥө кыһыллары утары этэрээт тэрийбит. Ол гынан баран, үрүҥнэр кыайтарыыһылар диэн этэрээтин ыспыт. Өймөкөөҥҥө кыһыллар кинини сойуоласпыттар. Бэйэтин утары көрсөн баран, Иэхэйи биллиҥ дуо диэн ыйыппыттарын: “Иэхэйдээххирт эрэ, чуохайдааххыт эрэ, билбэтим”, — диэн баран ааһа турбут. Онон бүппүт. Арай Бас Хабырылланы Өймөкөөҥҥө бандьыыттыы сылдьыбыта диэн сири аннынан кэпсэтэллэрэ. Киһилэрэ, хата, ревком бэрэссэдээтэлэ бэрдэ буолбута.

Мөҕүрүөҥҥэ иитиигэ барбыт, онно Назар Дедюкиҥҥа (Боодуут ойууҥҥа) кэргэн тахсыбыт. 1920-с сыллар саҥаларыгар наһаа сиэмэх ойуун диэн, таҥара кырыыһыгар туруорбуттар. Ол кэннэ Боодууту Маалыһап аҕабыыт дьаатынан өлөрбүтүн кэннэ, Хара-Алдаҥҥа бэйэтин курдук огдообо Герасим Захаровка (1867-1938) кэргэн тахсар. Намыһах уҥуохтаах хантаччы тутта сылдьар Дьарааһыҥҥа кэргэн тахсыбытын, хоһоон тылынан саҥарбыта, билиҥҥэ диэри уос номоҕо буола сылдьар:

“Слободаа куораты

Соҕуруу өттүнэн

Анаарбакка да истэхпинэ…

Хара уола Хантарыыска

Хам быраҕан биэртэрэ”.

Слободаа диэн Амма сэлиэнньэтин ахтар. Оннук ыпсаран саҥарар уус тыллаах этэ.

Алгыһа тиийимтиэ этэ диэн С.С. Афанасьев маннык ахтар: “Балбаара эмээхсини айыы удаҕаныгар холуубун. Наһаа үчүгэй айылгылаах, адьас айыы киһитэ этэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ сылаас сымнаҕас сыһыаннааҕа. Кини алгыһа тиийимтиээбит. Уола Былаас өлөн, аһыы бөҕөҕө сылдьар кэмигэр уулуссаҕа утары көрсүбүтүм. Кыһалҕаҕа киирдим диэн миигиттэн харчы көрдөөтө. Миэххэ сиэппэр уон солкуобайдаах этим. Баҕар ону билэн көрдөөбүтэ буолуо. Мин хап-сабар ону биэрдим уонна мантан ордук суох диэтим. Онно наһаа үөрбүтэ уонна үйэҥ тухары маннык дьону абырыы сырыт диэн алҕаабыта. Кырдьык, кини алҕаабытын курдук, үйэм тухары харчынан быстара иликпин, дьону кытта син ылсабын-бэрсэбин, аймахтарбар көмөлөһөбүн”.

Инникини өтө көрөрө диэн Винокурова Екатерина Петровна (Бөллөй уус кыыһа) кэпсээбитэ: «Дьахтар хаана барбытыгар Хоту Хараттан Кынайаҕа (Дьаҥкыдаайыга)  олорор Балбаара эмээхсини ыҥыран аҕалбытым. Кэлэн иһэн, Бээйэ өтөҕөр киирэргэ турар кыра тумус ойуурга тохтоппута: “Тыам, ииктээ эрэ”, — диэбитэ. Мин ииктээбиппэр эппитэ: «Дьэ, дьоллоох кыыс эбиккин. Сүрдээх үлэһит, үтүө санаалаах киһиэхэ кэргэн итахсан  аҕыс оҕону төрөтүүһүгүн. Аҥардас бэйэҕит эрэ үрүлүйбүккүтүнэн дьону ордурҕатар ыал буолууһугут». Кырдьык, Кээчэ ханнык да үлэҕэ сирдэрбэтэҕэ, кэргэнэ Винокуров Петр Николаевич Хара-Алдан, Уус-Таатта саамай бөдөҥ тутууларыгар прорабтаабыта, түөрт уолу, түөрт кыыһы төрөтөн, удьуордара Бүлүүгэ, Өлүөхөмэҕэ тиийэ сир-сир аайы тэнийдилэр.

Мин Советскай Армияҕа сулууспалыы ыҥырыллыбыппар, ийэбэр эппит: “Оҕом үчүгэйдик сылдьан кэлииһи, чиҥ-чиҥник үктээн, киэҥ-киэҥник зхардыылаан барда”. Мин примосркай кыраайга автобатка түбэһэн, олус бэрткэ сулууспалыы сылдьан, демобилизацияҕа түбэһэн, эрдэ босхоломмутум. Уолаттар ымсыыра хаалбыттара. Онон кини тыла дьайар, туолар күүстээх курдук.

Туох эмэ буолаары гыннаҕына мэнэрийэр идэлээх этэ. Мэнэрийэригэр бастаан уҥан хаалар. Уола Бүөтүр эбэтэр дьиэлээхтэртэн бас-көс Татыйаана эмээхсин кэлэн, эпбэҕиттэн сыллаатахтарына, ойон туран эккирээ да эккирээ, ыллаа да ыллаа буолара. Онтон хаҥас илиитинэн ааны сэгэтэн аһара, уҥа илиитинэн үөһээ тоһуйара, оччооҕо үрүҥ күөх туман быыһынан арыылаах сиэл көтөн кэлэрэ, ону умайа турар оһоххо быраҕар, уот өрө сырдыгырыы түһэрэ. Уотун аһата-аһата дэлби алгыыр, көрдөһөр, аатаһар. Биир оннук түгэҥҥэ мин эбэм хонноҕун анныгар киирэн хантан сиэл кэлэрин кэтээбитим. Туман быыһынан олох чугастан көстөн кэлбитэ. Мин ыраахтан кэлэрэ буолуо диэн санаабытым, көстүюэт эбит этэ.

Биир дьахтар туохтан эрэ моһуоҕуран, туох ис хоһооно суох баллыгырыы-баллыгырыы мээлэ кулукунайа олорор буолбутун, кута көппүт диэн хас да күн тыаҕа тахсан кутун эккирэппит, ырбаахытын сыыһын дэлби окко-маска тырыта көппүт, итиэннэ син туппут. Онтон ыла дьахтар өйдөммүт, моһуоҕурбат да, мэнэрийбэт да буолбут. Ол иннэ диэн биир тоороххой лэппиэскэ өйүөлээн ыыппатахтар,эгэ, бүтүн ырбаахы кэтэрдиэхтэрэ дуо, төһө эмэ дьадаҥытык олорорун билэ-билэ диэн кэпсээн баара.

Биир дьиктитэ, табаҕы көтүтэн аҕалара буолар. Дьоммут табахтара эстэн бүтэн хаалар. Оччоҕо, Өкөө оҕонньор мутук хамсатын кэһээ да кэһээ, тэбээ да тэбээ буолар уонна, дьэ, тардар. Онтон чулуугу «сиэххэ» дииллэр, ол аата чулуугун үлтүоүтэн бары үллэстэн тардаллар. Сороҕор сыалыһар тириититтэн тигиллибит матаҕатын кырбаан баран тардаллар, ону эмиэ «сиэххэйин» диэн ааттыыллар. Биирдэ оҕонньор табаҕа бүтэн, муунтуйан, оһох иннигэр умса туттан баран аргынньахтаан өр олордо. Оһох кэннин диэки хайыһан эмээхсиҥҥэ туһаайан: «Удаҕанныырыҥ-ойуумсуйарыҥ бэрт дии, саатыаҥ табах булан тартарбатаххына!» — диэн көбдьүөрдэ. Татыйына эмээхсин онуоха оҕонньорун мөҕөр: «Кырыара сытыйан, сиртэн көстүбэккэ сылдьан,  үөнэ-күрдьэҕэтэ баппат, туох буолан, оруо-маһы ортотунан тылластыҥ!» Дьиҥинэн, кинилэр иккиэн Балбаара эмээхсини ытыктыыр, итэҕэйэр этилэр. Онтон сотору соҕус чуумпуга эмээхсин саҥата: «Ньукула-ай, табах тардыаҥ дуо?» — диэтэ. Оҕонньор саҥата суох саппыйатын тоһуйар, онно аһыы черкесскэй, сэбирдэх табах саппыйаҕа түһэр.  Өкөө оҕонньор саҥата суох саппыйатын сабан, бүтэйдии мискийэн, буккуйан баран чиҥэтэр. Онтон хамсатыгар уурунан, чакыырынан кыаны буруолатан уматтар, хаста да күүскэ оборор. Ол кэннэ эмээхсинигэр уунар, эмээхсинэ иккитэ иҥсэлээхтик омурдан баран утары уунар. Ол тухары биир да саҥа суох. Оҕонньор табаҕын тардан бүтэрэн, дьэ астына утуйар. Ити курдук,хайдах быһыылаахтык мохуорканы көтүтэрий диэн уола Бүөтүртэн кистээн ыйыттахпына, Арыттаахха олорор Уйбаан Ноҕуруодаптан ылара буолуо дииллэрэ.

Мин кыра кылааска үөрэнэ сырыттахпына, биир күүстээх, тыаллаах, тымныыы күн улахан уолаттар хайыһарга ГТО нуорматын туттарбыттара. Онно софрон новгородов кыра уола Чомур Коля диэн бэрт сытыы-хотуу, сэргэх оҕо баара, Кини чап-чараас таҥастаах эрээри дэлби тиритэн, доҕотторун ырааҕынан быраҕан, бастакы кэлбитэ. Күрэхтэһии кэнниттн тута Аана өтөҕүттэн дьиэтигэр Сүүнэлээбитэ. Ол тиийэн сэбиргэхтэтэн ыараханнык ыалдьыбыт. Өлүү түбэлтэлээх, ол кэмҥэ ыаллара Балбаара эмээхсин уола Былаас Дөдүүкүн ыалдьан ыарахан туруктаах таһынааҕы балаҕаҥҥа сыппыт. Уоллара уһугулаабытыгар Новгородовтар ыксаан удаҕаннары иккиэннэрин ыҥырарга быһаарыммыттар. Аан дойдуттан кэлбит ааттаах аттаах Мааппа Сэмэнин Кынайаҕа Балбаараны аҕалтара ыыппыттар. Сэмэн Балбаараны олордон сыарҕатыгар олордон төннөн истэҕинэ, абааһы олорсон эрэй бөҕөтүн көрбүт. Эмээхсин Дьааҥы өтөҕүттэн мэнэрийэн барбыт. Ата сыарҕатын кыайан тарпат, сири табыйа-табыйа өрө көтө сылдьыбыт. Сэмэн кирис муоһатын хаста да быһыта тарпыт, сыарҕаны көтөҕөн көрдөҕүнэ, соҕотох эмээхсин чэпчэкитэ сүрдээх үһү, ону кыайбат. Ол курдук, суолу икки өттүнэн айаннаан, Илин үрүйэни туораабыт. Бэрт өр мучумааннанан, хомо сыырынан өрүскэ киирбит.

Сүүнэ аартыгар кыдьымах саҕатыгар тиийиэр дылы ата уу чаккырас буолбутю Хара ат кырыаран маҥан өҥнөммүт. Уҥуоргу кытылга тиксээт, сыарҕата чэпчээн халбыт. Маны Маастар Сэмэн бэйэтэ кэпсээбитэ. Абааһы сыарҕаҕа олорбот, ат кутуругун төрдүгэр олсор үһү. Арай сарсыарда Хабырылла Бочуурап чугас туһахтарын көрөн кэлбитэ, эмээхситтэр мэнэрийэн эрэллэр эбит. Биирдэстэрэ төбөтүн устан кыбына олорон, мэнэрийэн кулукунайар. Балбаара өрүтэ дьиэрэҥкэйдии сылдьан, оһохторун уотунан, күлүнэн ыһыахайдана аҕай сылдьар эбит. Дьоннор куттанан ыһыллыбыт уоту умуруорар  түбүккэ түспүттэр. «Оччолорго, дьэ, чачал этэ», — диэн атахтара Бочуров Гаврил Гаврильевич. Дьарааһынабыс Ылдььааната иһиттэҕинэ, Сүүнэ диэки тыаҕа бөҕө үһү. Мин тугу да истибэппин. Ылдьаана: «Итиччэ тыаһы хайдах истибэккин?» — диир. Новгородовтар өлөллөрүгэр өбүгэбит дүҥүрэ тыаһааччы, абаҕабыт наар аймах-уолаттары эрэ ылар дииллэрэ. Ол онтон ыла Былаас тиллэн хаалбыт, онтог уон сэттэлээх уолчаан өлөөхтөөбүтю Ол иһин Балбаараны уолун Амайааны быыһаары Чомуру толук биэрбитэ дииллэрэ. Дьиҥинэн, Дэбдэни улахан кыахтаах дииллэрэ, хайдах уолу кыайан быыһаабатаҕа эбитэ буолла.

Ыраахтан, чугастан анаан-минээн кэлэн, тиистэрин эмтэтэн, махтанан бараллара. Оннооҕор ааһан иһэр үөрэхтээх боломуочунайдар итэҕэйэн эмтэтэллэрэ. Биирдэ саас эрдэ киэһэ утуйан эрдэхпитинэ, сылгыһыттыы сылдьар Николай Григорьевич Самсонов кэллэ. Эмээхсин утуйаары сыппыт этэ. Ньукулай тииһэ ыалдьан, сирэйин аҥаара сүлтэччи иһэн хаалбыт. Эмээхсиҥҥэ эмтэнэ кэлэн баран, уола Бүөтүр сөбүлээбэтин билэр буолан эппэтэх. Ийэм чэй куппутугар, аһаабыта буолан баран сыппыт. Оһох чоҕун күлүнэн көмөн, дьиэлээхтэр эмиэ бары утуйардыы сыппыттар. Түүн хоноһо ыарыыта бэргээн эрэйдэнэ сыттаҕына, Балбаара оһох кэннинээҕи оронуттан туран кэлэн : “тииһиҥ ыарыыта сүрдээх дуу?” —  диэн ыйыппыт. Итиэннэ эмээхсин быыкаайык, киһи тииһин саҕа кумааҕыны биэрбит: «Маны ыалдьар тиискэр ытыран баран сыт, наһаа ыарыйдаҕына быраҕаар», — диэбит. Эппитин курдук, сонно тииһин ыарыыта өссө сүрдэммит, ол эрээри эмэ тиийдин диэн тулуйа сатаабыт. Ол сытан утуйан хаалбыт. Үс хонугу быһа утуйбатах киһи аанньа буолуо дуо, арай,  иһит-хомуос тыаһыттан уһуктубута, күн ырааппыт.Дьахталлар хайыы-үйэ хотонноруттан киирбиттэр, эр дьонтон ким да суох эбит. Онтон ыла, саараама, тииһэ ыалдьыбатах. Арай кырдьыытын саҕана, ыарыыта суох түһэллэр эрэ эбит.

Салгыы, Таатта төрдүн киһитэ Колодезников Петр (Дьаабахаан Бүөтүр) Буккунар кыыһын Ынлдьаананы кэргэн ылан биһиэхэ дьукаах кыстаабыта. Элбэх остуоруйаны, кэпсээни билэрэ. Биир остуоруйаны 3-4 киэһэни быһа соһо сылдьан кэпсиирэ. Ол дьыл Балбаара эмээхсин киниэхэ тииһи эмтииргэ үөрэппит. Бүөтүр дройдутугар тиийэн, тиис эмтээн, элбэх киһини абыраабыт.

Оччолорго Тарабукиттар бэрт халыҥ, элбэх оҕолоох-уруулаах, кэнчээри ыччаттардаах улахан аҕа yyha үөһэттэн, тыынан устан, билинни Киэҥ Күөл: быйаҥнаах буоругар тиксэн, олохсуйардыы оҥостоллор. Ол эрээри сотору тыл-тылга киирсибэт обургу, айдаан — мөккүөр оргуйар. Мөккүөр баһа саллайан, клайан былаарыллыбат буолан, аҕа ууһун тойотторун сүбэлэринэн, биэс аҥы арахсарга бутэһик дьүүл тахсыбыт. Онон, уопсай сүбэ быһаарыытынан, биэс аҥы — Уус Майанан, Мэҥэнэн, Танда Байаҕантайынан, Чурапчынан, Таатта Төрдүнэн- арахсаннар, үрүө-тараа, арҕам-тарҕам аттаммыттар, олох тэргэн аартытын туппуттар. Үс эр киһи — Тарабукиттар — Маахас Баһылай уонна кини ииппит уолаттара — Суор Уйбаан уонна эмиэ Баһылай, маҥнай Аан дойдуга олорон иһэн, салгыы тыынан устан, Эҥэргэ тохтууллар, устунан олохсуйаллар. Бу үс эр киһиттэн соҕотох Суор Уйбаан Аан дойдуттан Полускиннар кыыстарын Балбаараны кэргэн ылан, 0ҕ0 -уруу төрөтөн, Тарабукиттар аҕа уустарын салгыыр. Онтон икки Баһылай кэргэнэ суохтар, Уйбааннарыгар сыстан, хардарыта көмөлөсүһэн, бултаан-балыктаан, киһи-хара буолбуттар.

Маахас Баһылай баараҕадыйан иһэн, сир түннүгэ, бөлүһүөк буолбут. Ол курдук ыалга киирдэҕин аайы, санаатыттан, билбитин — көрбүтүн дьоҥҥо-сэргэҕэ сэһэргии сылдьар үтүө угэстээҕэ. Күн айыы санаалаах буолан, кини кэпсиир кэпсээнин, сороҕо куннээҕи олоххо суоҕун иһин, бэркэ кэрэхсээн истэллэр эбит. Хайа эмэ ыалга оҕо төрөөтөҕүнэ, кини инники дьылҕатын көрөн олорор курдук кэпсиирэ диэн уос номоҕо баар.

Сороҕор көрүүлэнэр идэлээх үһү. Ол курдук, «сотору тимир үйэ кэлиэ, тимир тиҥилэхтээхтэр сири- уоту үлтү тэпсиэхтэрэ,ооҕуй ситимин курдук тимир саптар тыа үрдүнэн тардыллыбыттар, өрүскэ атыыр оҕус курдук айаатыыр тимир көлө буруота бургучуйан ааста.

Соҕуруу улахан өйдөөх оҕо төрөөтө, өттөһүн буолан эрэр, ситтэҕинэ- хоттоҕуна, Ийэ сир олоҕун тосту уларытар ыччат буолсу. Ол эрээри, кини олохтообут олоҕо, сана былааһа биир киһи уйэтэ — сэттэ уон  эрэ сыл туругуран турууһу».

Арҕаа улахан сэрии туруо, киһи беҕе онно өлүө-ситиэ. Хара дьоно этэҥҥэ буолсулар, сэриигэ барбыт уолаттара үксүлэрэ өлүөр эргийииһи. Дьэ, онтон көмүс үйэ кэлиэҕэ, олох сыыйа оннун булуо.

Онтон Алдан эбэҕэ туох эрэ аанай алдьархай тахсыыһы, кутур элбэх эр дьон өлүгэ үөһэттэн сылбах буолан уһуннаҕа үһү. Бэйи эрэ, Аана өтөҕөр ыал буруота, бургучуйан иһэн, сүтэн хаалла. Ханна көстөхтөрөй?! Ээ, Арыттаах аартыгыттан Чараҥ тумуһугар диэри барыта ыаллар буоллулар дуу?!

Оок-сиэ, күтүөттэргэ тымныы хомултаннаах дойду дэтээри гынна дуу?!

Биирдэ, уутугар-хаарыгар киирэн, олохтоохтук кэпсии олордоҕуна, Өлөксөй Сахаарап ыйыппыт: «Баһылаай, ити хантан истэн-билэн, барытын көрөнн олорор курдук кэпсиигин?».

Онуоха: «Ый-сулус алтыһыытыттан, күн-дьыл хаамыытыттан, үөн — көйүүр хамсааһыныттан, кэлэриттэн-барарыттан, баары-суоҕу бэрийэбин, көрбөтөхпүн көрөбүн, истибэтэхпин истэбин. Хара сириттэн силистэнэн, силигилии сириэдийэн, Эҥсиэли эбэ хотун кун айыы алгыһынан, үйэттэн үйэҕэ өлбөт үөстэммит, кэнэһэҕин даҕаны үс саха үтүө аатыгар, түөрт саха сайдар дыалатыгар, киһи — хара дэтэр төлкөлөммүттэрэ таайан, төрүт өбүгэлэрин хаана уһуктан, үрдүк үөрэхтээхтэр, өркөн өйдөхтөр, тобуллаҕас толкуйдаахтар, өр-өтөр төрүү-үөскүү туруохтара», — диэбитэ үһү.

Өлөрүгэр кэриэһин эппит: «Аныгы үүнр үйэ баламат дьонноро былыыр даҕаны үрүҥ күн анныгар, айыы сиригэр олох олорон, тыйыс дьылҕаа хаан дьэбир дьүүлүнэн, ахсааны аахсан, атаҕын тэҥнээбит, өлбүтэ быданнаабыт даа киһини си-дьүгээр сүгүн сытыарбат кэмнэрэ кэлииһи. Онон, көмүллэн сытар көмүс уҥуохпун хаһаары, кыраман түгэх былыргыны ситимээн, сиһилии тургутан үөрэтиэхпит диэн, түһээнн баттаппатах, эҥин-эгэлгэ, эргиччи эриэккэс, элэ-была тыларын-өстөрүн этэн көрдөрүөхтэрэ, оҥостон  туран ирдэһиэхтэрэ.

Онуоха дьэ, толугур тулаайах туран хаалбыт бэйэбин, киһи — хара дэппит, үрүҥ тыыммын өллөйдөөбүт, хара тыыммын харыһыйбыт, дьол-соргу ньээкэ уйалаах, дьоһун-мааны, дьонум-сэргэм эрэ буолларгыт, эһигини, эркин курдук, эрэнэрим оччо, хараххыт харатын курдук харыстааҥ, харааннааҥ, икки атахтаахха, иннинэн сирэйдээххэ этэр дуу, ыйар дуу буолааргытый?! Оччоҕ0, кэс тылы кэспит, ытык тылы ыспыт, кур оҕус кыайан тардыбат, халыҥ аньыылаах- харалаах  өттө, өскө этиллиэххит, кэнтиккэ тэбиллиэххит, кырыыстаах таҥнары кыраабытын курдук, аҕа-ийэ уустарынан имири эстиэххит».

Оол, былаахтарга доннор мустубуттар. Үгүстэрээ оскуола оҕолоро. Уолчаан бэйэтин курдук бэдиктэр. Оскуола сыырын анныгар анныллыбыт былаахтар чугастарыгар бөп-бөдөҥ, будьуруйбут баттахтаах, үөрбүт-көппүт эдэрси киһи уоллаах аҕаны көрсөр.
-Хайа, Дьөгүөр?
— Төһөҕһ кэлэр үһүнүй?
— Сотору кэлэр ини, — диир Бүөтүр Бөтүрүөбүс Ыстаараһын. Сыыйа Петр Алексеев аатынан совхоз Хара-Алданнааҕы отделениетын булчуттара, кинилэри атаарааччылар мустан иһэллэр.
-Ити мин аҕам уонна кини доҕотторо, ырыых-ыраах Таас диэн, биһигиттэн тунаара көҕөрөн көстөр сиргэ бултуу баралларын туһунан маҥнайгы чуолкай өйдөбүлүм.
Эт да, тимир да көтөргө сүүрэргэ бэркэ ымсыырар бэйэм аҕабын ыла кэлэрин иһин, вертолету абааһы көрөрүм, буорунан, тааһынан тамныахпын, убайым, Чөркөөх Опуонньа тэннэтэн оҥорбут арагаайкатынан бүлтэйэ сытыйбыт «түннүгүн» хампы ытан кэбиһиэхпин баҕарарым да, ол баҕабыттан олуһун куттанар этим.

Тоҕо оччо өстүйэрим биллэр суол. Хаах Хабырылла ынахтарыгар дылы ыадаста сытыйбыт иһигэр аҕабын уктан баран, төттөрү аҕалбат. Аҕам саҥа дьылы баттаһар баттаспатынан тыраахтарынан биирдэ кэлэр. Ол айылаах үс, түөрт ый устата аҕабын көрбөппүн. Ийэбит ыарыһах, куоратынан, Ытык-Күөлүнэн үгүстүк балыыһаланар. Мин эмиэ элбэхтэ балыыһаланабын, үксүгэр кыһын. Оччоҕо, булчуттар бу күннэргэ таастан киирэллэр диэн билэр буолан түннүктэн арахсыбаппын. Хас эмэ күнү быһа күүтэр курдук саныыбын, билигин. Дьиҥэр, тыраахтар барда да, сарсыныгар-өйүүнүгэр кэлэр буоллахтара дии.

Ким эрэ: -Оо таастар киирбиттэр — диир. Түннүк сырдыгар кыһарыйан көрдөхпүнэ, сыарҕаҕа мал бөҕөтө. Ол быыһыгар тайах, таба муоһа адаарыйар.

— Таба өлөрбүттэр, — дэһэллэр аттыбар турар дьонум эҕэ-дьэҕэ буолан. Оччотооҕуга итинник булт этигэр дэриэбинэ бүтүннүүтэ сыһа тииһэнэрэ. Ол иһин үөрэн эрдэхтэрэ.

Сарсыныгар, аҕам кэлэн, миигин дьиэбитигэр илдьэ барар. Оччотооҕуга, аҕабын(Самсонов Егор Петрович) кытта тааска Иннокентий Иннокентьевич Винокуров, Петр Григорьевич Винокуров, Степан Спиридонович Бочуров, абаҕам, Саха АССР үтүөлээх булчута Николай Григорьевич Самсонов бултууллара. Өрүүтүн эбитэ дуу, биирдэ эмэ дуу киистэрин бас-көс киһилэригэр абаҕалаахпар Сомсон оҕонньордооххо таҥастыылларын өйдүүбүн. Оо, онно элбэх интэриэһинэй кэпсээн тахсара эбитэ буолуо, арыый улаханым, боччумнааҕым эбитэ буоллар биири эмитэ өйдөөн хаалыам этэ.

Миигин бэйэтин тапталлаах идэтигэр кыра эрдэхпиттэн такайа сатаабыт эбит. Саас доҕуур оҥорон биэрбитин, хотон үрдүгэр иитэн, сиэмэнэн мэҥиэлээн туллугу мээнэ элбэҕи ылбытым. Биирдэ буһаран сиэбиппитин өйдүүбүн. Аны, биирдэ ампаарбытын лааскый буулаабыта. Онно аҕам мас чархаан оҥорон, хайдах тутулларыгар үөрэппитэ. Лааскыйы хаптаран баран, киһи бултаабыт саҕа санаммытым. Онтубутун таҥастаан, бэйэтэ өлөрбүт кырынаастарын кытта бииргэ түүлээх тутааччыга илдьэн туттарбыта. Онно улаханнык астыммытым, бэйэбин сиппит-хоппут булчут курдук санаммытым.

Аҕам кэлин сырыыны кыайбат буолан баран, тааска тахсыбат, бэттэх бултуур буолбута. Бэһинэн, хатырҕанынан арҕаа Хараадыга, Элгэкээн үрэхтэрин төрдүлэринэн сылдьара. Бултууругар отделения салалтата Уйбаанчык диэн аты аныыра. Бу нэс, сүрэҕэ суох соҕус сылгы этэ. Оннооҕор мин миинэрим, көлүнэрим. Аны сорох ардыгар тотуҕаатаҕына, аппыт бэрт кыраттан даҕаны сиргэнэн киһини окко-маска сабыах курдук буолуталыыра.

Оскуоланы бүтэрэн баран ьиир сыл совхоз араас үлэтигэр сылдьыбытым. Онтон аҕам барахсан, удьуор ситимин быһымаары буолуо, бэйэм даҕаны баҕарар этим, көрдөһөн, булчут оҥорбута. Ити 1985-87 сыллар этэ.

Оччолорго киис букатын  аҕыйаабыт буоллаҕына, кырынаас олох суоҕун кэриэтэ. Тиин былыргыььан да биһиги эргин анаан бултанар гына үөскээбэт. Суолун биирдэ эмэтэ көрдөххө үөрүү. Ол оннугар, андаатыр наһаа үөскээбитэ. Биһиги киискэ үөһэ ахтыбыт сирдэрбитигэр сылдьарбыт. 

Аччыгый сааһыттан бултаабыт, балыктаабыт, булт эрэйин, кыһалҕатын нүксүгүс көхсүгэр сүкпүт, бардам тутуу, барылы кэскил баай барыылаах тойон эһэбит  биир мааны уола Егор Петрович сырата оройуон салалтатын элбэх мэҥэ суруктарынан, «9-с пятилетка ударнига» — бэлиэнэн, «Үлэ бэтэрээнэ»,  «1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Кини сырата өссө да улаханнык бэлиэтэниэҕин, бэйэтэ аһары сэмэй киһи этэ.