ҮЛЭ КҮНЭ

Үрүн күммүт көһүннэ —

Үлэ күнэ үүннэ!

Маама турда,

Паапа турда,

Оҕолор сып-сап аһаатылар,

Оскуолаҕа сырыстылар.

Уулуссаҕа кэлии-барыы,

Онно-манна тарҕаһыы,

Трактор сүүрдэ,

Массыына сүүрдэ,

Тыас-уус биирдэ

Өрө күүрдэ,

Үлэ күнэ үүннэ!

Таах быар куустан олоруох,

Оннук киһи — манна суох!

I

КИМ ХАННА УЛЭЛИИРИЙ?

Чугастааҕы мутуктары

«Тосту солоон, тиит оҕутта!

Куобахтары, саһыллары

Куттаан, ыраах ойутта!

«Дружба» татыгырыыр,

Тула тыаҕа сатарыыр!

Эрбииттэн көөбүл тохтор

Арыы өҥнөөх хаар курдук,

Сүгэттэн олук ойор —

Кэмпиэрдээх бэлэм сурук!

Киһи бөҕө эймэҥнэс,

Туттуу-хаптыы элэҥнэс,

Сугэ бөҕө күөрэҥнэс,

Ойуур иһэ тиҥинэс!

* * *

Кун уота хонууга күлүмнүүр,

Күөрэгэй салгыҥҥа үнкүүлүүр!

Арай модун трактор

Ынчыктаһар,

Тимир килиэ булууктар

Тимириэхтии ыараханнар!

-Оол — онно биир трактор

Оол-ол атын тиҥиниир!

Тоҕо бачча трактор

 Бүгүн манна үлэлиир?

 

Ыһыы кэмэ ыксаллаах —

Биэс-түөрт эрэ хонуктаах!

 

«Саас бэл ерус сынньаммат,

Айан-сырыы бараммат!

 

Ууга быһа тимирэннэр,

Ууну тобу силэйэннэр,

Оргууй устан билгинэллэр

Уматыктаах лихтердэр.

 

Дайа оонньуур кубалар —

Талба маҥан «ракеталар»,

Ууга тиийбэт курдуктар да —

Уу анныгар кынаттара!

 

Торпедалыы көтүүлээхтэр

Дохсун, быыкаа мотуоркалар,

Талах арыы көстүүлээхтэр

«Таһаҕастаах баарсалар.

Биэрэккэ тааһы аала

Өрүс уута дьалкыйар,

Куустээҕинэн күүстээх да,

Apaahaтa,

Өрүс эмиэ сылайар!

Арай, доҕоор, бадаҕа,

Үлэ барбат халлааҥҥа…

Иһилиннэ тыа кэнниттэн

Иэдээннээх тыас эмискэ!

Сири кытта ньирилэтэн,

Билиннэ бэл тилэххэ!

 

Салгыны сатарыта

Сараадыйан табыста

Туус туналы самолет!

«Тохтоо манна! Привет!»

 

…Бугун элбэх апельсин

Тиэллэн колбит! Минньигэһиин!

Хайа дойду киэнэ буолуой?

Хаһы сиэбит оҕо тотуой?

 

…Сытыы сындыыс сырыылаахтар

Советскай космонавтар!

«Биир! Икки!» дииргин кытта —

Үс көс бүттэ! Бэлиэр ааста!

Эн эбиэттиэҥ —

Миҥҥин иһиэҥ,

Килиэп сиэҥ,

Хомпуоккун дьэ бутэриэҥ

Ол ардыгар кинилэр

Сири эргийэн кэлбиттэр!

 

Күөх куйаарга даҕаны

Күүстээх үлэ барар аны!

«Сир анныгар, онно баҕас,

Туох үлэтэ элбээтэҕэй!»-

Инньэ дииртэн ордук алҕас

Өссө хантан. кэллэҕэй?!

 

Онно түллэр үлэ киэнин

Күүрээннээҕэ, күүстээҕэ!

Массыына саамай бэрдин

Эриэккэһэ, элбэҕэ!

Сир анныгар — метроҕа

Поезд бөҕө субуһуута,

Сөкүүндэҕэ тохтуо суоҕа

Норуот бөҕө суккуллуута!

 

Түргэттэр да түргэттэр

Электропоезтар!

Бэйэлэрэ тэлэллэллэр

Автомат — дьикти ааннар!

 

… Динамит дэлби тэбэр

Сир инигэр, дириҥҥэ,

Таас чох бөҕө көҥүрүттэр,

Тиэллэр устар лиэнтэҕэ.

 

Көмүстээх буор хаһыллар,

Алмаастаах таас таһыллар

Аллараттан — бэрт дириҥтэн,

Сир анныттан, сир иһиттэн!

 

КИМ ХАһАН ҮЛЭЛИИРИЙ?

Сып-сымнаҕас тэллэххэ,

Сылаас суорҕан иһигэр

Сайыҥҥы да сырдык түүҥҥэ

Оҕо сытар,

Сынньанар,

Тыас-уус бары иһийэр.

 

Утуйуохха олус бэртэр

Уһун кыһын

Уһун түүннэр!

Ол кэмҥэ, бэл эһэлэр

Утуйан «бискитэллэр!»

 

Кыһын — тымныы бурҕаҥнас!

Сайын — куйаас сырылас!

Күһүн — бырыы бадарааннаах,

Сааһын — салаҥ ардахтаах!

 

Арай дьоннор олорботтор

Үлэлэрин тохтоппоттор!

 

Утуйбаттар хаһан да,

Уоскуйбаттар биирдэ да

Уот кудулу домналар,

Уораан тыастаах заводтар!

 

Уот кутаа үрэх буолан

Устар чугуун сүүрүгэ,

Оонньуур ыардык дьалкыйан

Уулбут ыстаал көлүйэ!

Көстөөх сиртэн күндээрсэллэр

Күлүмүрдэс ГРЭС-тэр,

Күннээн-түүннээн ньирилииллэр

Күрүлгэннээх сүдү ГЭС-тэр.

 

Утуйбаттар летчиктар,

Утуйбаттар моряктар,

Күнүс буоллун,

Түүн буоллун,

Халлаан киэҥин аймыыллар,

Муора иэнин тыыраллар.

 

Утуйбаттар поезтар —

Устар субуу куораттар!

 

Пограничник утуйбат,

Утуйара сатаммат _

Эйэ сирин манабыла,

Норуот дьолун харабыла!

Утуйбат үгүс киһи!

Үлэ долуой тохтуо суохтаах!

Өрүү күөстүү оргуйуохтаах!

III

КИМ ХАЙДАХ ҮЛЭЛИИРИЙ?

Үлэ бары уратылаах,

Үгүс элбэх араастаах,

 

Сорох киһи күнү күннээн хаамар,

Хаамар, Хаамар!

Ити — булчут кииһи ирдээн

Халыҥ тыаны, сиһи быһар!

 

Сорох киһи олорор!

Холобур, бу оҕонньор

Пенсияҕа тахсыбыт,

Ким кэлэрин,

Ким барарын

Бэлиэтииргэ анаммыт,

Бэлэм форма таҥастаммыт,

Биллэр «вахтер» ааттаммыт!

 

Оттон врач үлэтэ

Наар көрөргө, истэргэ!

«Сүрэх хайдах тэбэрий,

Пульс төһө түргэний,

Тыҥаҥ хайдах тыаһыырый,

Ханна, туга сыыгыныырый,

Тылыҥ тоҕо туртайда,

Харах тоҕо кытарда?

 

Үлэ эрэ барыта

Наҕыл буолбат баҕайыта,

Тиэтэл-саарал, түргэн-тарҕан

Туттар үлэ элбэх ахан!

 

Сылгыһыт үөрү күөйэр

Муҥ быһымах сүүрдүүнэн,

Балыксыт эрдии эрдэр

Сүүрүккэ туох баар күүһүнэн!

 

Балтаһыт бүтүн бууттаах

Балтаны күөрэҥнэтэр,

Кып-кыһыл, итии суостаах

Тимири биллиргэтэр!

Шофер руль барааҥкатын

Тохтообокко эргичитэр,

Суол тоҕойун, суол анхайын

Ааҕан, тумна көтүтэр!

Эһиги да, оҕолор,

Билэбит ээ, доҕоттор.

Үлэ араас буоларын,

Үлэ мэлдьи барарын.

Уу чуумпуран олорон

Суоттуугут ыар суоттары,

Оттон сайын от охсон,

Туруортуугут бугуллары!.

Үрүҥ күммүт көһүннэ —

Үлэ күнэ үүннэ!

Маама турда,

Паапа турда!

Чэй, суунуохха! Аһыахха!

Чэй, улэҕэ турунуохха!

Быар куустуһан олоруох,

Оннук киһи — манна суох!

Төрүөтэ://Тобуруокап П. Күннүүн оонньуур күөрэгэйдэр: Хоһооннор уонна поэмалар. Орто саастаах оскуола оболору-rap./ E.И. Третьякова уруһуйдара. — Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1986.-184 с.

Үлэ диэн — олох

Олох оҥоһуута,

Олох олоруу улуу туоһута.

Ол иһин

Үрүлүйэр үлэ үгэнигэр

Үлэһит дьон

өлүүнү үөтэрбэттэр.

Олох,

Дьол эрэ туһунан

үлэ кэмигэр

Саргылаах санаанан

Үлэһиттэр үлэлииллэр.

Ким тааһы таһан

Дьиэлэри тутааччы

Саҥа ыаллары

саргылыыр ыралаах;

Ким сири хорутан

бурдук ыһааччы

Өлгөм үүнүүнү

үүннэрэр баҕалаах.

Ким тимири эллээн

ракеталары айааччы

Тоҥ сулустары

тириэрэр ыралаах.

Ким сир да анныгар

суорбаны суорааччы

Күннээх олоҕу

күлүмнэтэр сыаллаах.

Иччитэх тиэргэнигэр

титирик олордооччу

Улуу садтар

суугуннарын иһиллиир,

Оттон кырсаны бултаан

былааны толорооччу

Олоҕу киэркэтэр

Үлэни кэрэхсиир.

Оттон бу мин

уран албаһынан

Олох уҕараабат

уотун уматаммын,

Олоҕу эрэ уруйдуур,

дьолу уһанар

Суоч-соҕотох ыра

санаалаахпын.

Өрөгөйдөөх

үрүлүйэр

үлэ үгэнигэр

Үлэһит дьон

өлүүнү

үөтэрбэттэр.

Төрүөтэ: // Данилов, Семен Петрович. Айымньылар / Семен Данилов үһүс том. Дьокуускай, 2014. – С. 198

ҮЛЭ ЫРЫАТА

Үрэх, алаас үрдүнэн

Аалай күммүт таҕыста,

 Өлгөм күүһү түмүнэн,

Үлэлиэҕиҥ, атастаар!

Улуу норуот күдэҕэ,

Кырдьаҕастыын, эдэрдиин,

 Кыайыылардаах үлэҕэ

Кыттан кииртэ кэрэтин!

Үлэ — үөрүү, үлэ — дьол,

Үлэ — үүнэр, сайдар суол.

Ийэ дойду уруйун

Ылар үлэ геройа.

Айар үлэ үөрүүтүн

Улуу Октябрь биэрбитэ:

— Көҥүл үлэ төлөнүн

Күөттээн иһиҥ! — диэбитэ,

 Күргүөмүнэн үлэҕэ

Көбүтүһэн киириэҕиҥ,

Элбэх, кэрэ бэлэҕи

 Ийэ сиргэ биэриэҕиҥ!

Үлэ үөрүү, үлэ дьол,

Үлэ үүнэр, сайдар суол.

Ийэ дойду уруйун

Ылар үлэ герой.

Хостуур үлэ хорсуна

 Бастыҥ үүнүү өлгөмүн,

Ылар сыһыы муҥунан

 Сылгы, ынах төрүөҕүн.

 Үлэ — Совет дойдутун

Ыстаал модун оҥорор,

Бары норуот олоҕун

Быйаҥынан толорор.

Үлэ — үөрүү, үлэ — дьол,

Үлэ — үүнэр, сайдар суол.

Төрүөтэ: // Кулачиков-Эллэй, Серафим Романович. Айымньылар / Эллэй бастакы том. Дьокуускай, 2014. – С. 170

ҮЛЭ ДЬОНО

 

Үлэ дьоно — көнө дьоннор,

Суобас курдук, ыраас дьоннор.

Үрдээбэттэр, намтаабаттар,

 Былдьаспаттар, былдьаппаттар,

Барыс диэҥҥэ баҕарбаттар,

 Албан аакка кыһамматтар.

Үлэлииллэр — кыайалларын,

 Оҥороллор — сатыылларын.

 Ийэ дойдум баайын-дуолун

Үлэ дьоно үүннэрбитэ.

 Ийэ дойдум аатын-суолун

Үлэ дьоно урдэппитэ.

Өтүйэлээх сиэрпэнэн,

Ыстыыгынан, бөрүөнэн

 Суруйаллар кинилэр

 История кинигэтин!

 

Төрүөтэ: // Попов Л. Айымньылар / Уот буол, сүрэҕим. Дьокуускай, 1979. – С. 514